دیو در نگارگری‌های ایرانی

در نگارگری ایران، دیو به‌عنوان موجوداتی اهریمنی در بسیاری از داستان‌های شاهنامه نقش‌آفرینی می‌کند. تحلیل دیونگاری‌ها در طول زمان می‌تواند موجبات شناخت شرایط فرهنگی‌هنری دوره‌های تاریخی مختلف و مکاتب نگارگری را فراهم آورد.

نگارگران در ترسیم دیو، با تکرار سنت‌های بصری، صفات ظاهری مانند شکل دست‌وپا، نحوه‌ی پوشش دیو، نوع زیورآلات و به‌کارگیری ترکیبات نیمه انسانی نیمه حیوانی در شکل جمجمه و سیمای دیو را به‌صورت اشتراکاتی تکرارشونده درآمده و درگذر زمان ویژگی‌های دیوان را در نگاره‌های شاهنامه تا حدی به هم نزدیک کرده‌اند. همچنین، نگارگران در کنار پایبندی به خصوصیات دیوان در متن شاهنامه و روایات شفاهی، در مواردی سنت نگارگری و خلاقیت هنری را مقدم‌تر دانسته‌اند.

صفات منفی چون خشونت و پلیدی دیو با بهره‌گیری   از اجزاء حیوانات درنده مانند شیر یا گربه‌سانان و سگ‌سانان ایجادشده‌اند و به‌کارگیری ویژگی‌های انسانی در دیوان را می‌توان در جهت القاء صفات مثبت دیوان، مانند معلم، موسیقیدان بودن و فرماندهی دانست. این تحولات نگارگری نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و زمانی بر تصویرسازی دیو در نگارگری ایرانی است.

در هنر ایرانی پس از اسلام، تصویرسازی دیو به‌عنوان یک موجود اهریمنی و زیانکار، در طول تاریخ با تغییراتی متفاوت نمایان شده است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه، می‌توان به تحلیل‌های محمد سیاه‌ قلم، نقاش مشهور سده‌ی هشتم مکتب هرات، اشاره کرد. او در تصویرسازی دیو، ویژگی‌های ظاهری متنوعی را با ترکیب اجزاء حیوانی و انسانی به‌کار برده است. این ترکیبات منحصربه‌فرد و تفاوت‌های آشکار در تصویرسازی دیوان، نشان‌دهنده هویت مستقل هر دیو و تلاش نقاش برای بازنمود چهره دوگانه نیمه انسانی و نیمه حیوانی است. همچنین، در تصویرسازی دیو، از عناصر متعلقات انسانی نیز بهره‌برده؛ این تحولات نگارگری نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و زمانی بر تصویرسازی دیو در هنر اسلامی است.

در نگارگری‌های سرشناس ایرانی، دیو درجایگاه یک موجود اهریمنی و زیانکار تصویرسازی شده. محمد سیاه‌‌قلم، نقاش مشهور سده‌ی هشتم مکتب هرات، به تصویرسازی دیو با ویژگی‌های ظاهری گوناگون پرداخته است. او با ترکیب اجزاء حیوانی و انسانی، دیوان را به‌صورت منحصربه‌فرد ترسیم کرده است. در تصویرسازی دیو، او از ویژگی‌های مهم دارای انسان بهره‌برده است. هر دیو در قیاس با دیگری، به لحاظ ویژگی‌های ظاهری، تزئینی و دارایی‌های خود، کاملاً یگانه بوده و از چیستی یگانه‌ی خود برخوردار است. این هنرمند در نگارگری چهره‌ی دیوان، با اعمال برابر ویژگی‌های انسانی و حیوانی، سعی در بازنمود چهره دوگانه نیمه انسانی و نیمه حیوانی دارد. علاوه‌بر آن، در بخش‌های مربوط به سر و چهره و نیز شاخ و دم، ویژگی‌های حیوانات‌ گونگی غالب است. این تحولات نگارگری نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و زمانی بر تصویرسازی دیو در هنر ایرانی بعد از اسلام است.