جایگاه زکریای رازی در تاریخ علم

رازی و جایگاه او در بنیان‌گذاری روش علمی در تاریخ علم

محمد بن زکریای رازی (865–925 میلادی)، یکی از بزرگ‌ترین پزشکان، شیمی‌دانان و اندیشمندان آزاداندیش ایرانی در تاریخ ایران، جهان اسلام و در تاریخ علم، جایگاهی ویژه و یگانه دارد. بسیاری از پژوهشگران، او را پیشگام رویکرد تجربی و یکی از بانیان روش علمی می‌دانند. در این‌جا با بررسی آثار، رویکردهای علمی و دیدگاه‌های فلسفی رازی، تلاش می‌کنیم جایگاه او را در روند شکل‌گیری روش علمی بررسی و تحلیل کنیم.

روش علمی به‌عنوان بنیاد علم مدرن، بر پایه‌ی مشاهده، فرضیه‌سازی، آزمون تجربی، تحلیل داده‌ها و بازآزمایی است. 

بازآزمایی → نتیجه‌گیری → تحلیل → آزمون تجربی → فرضیه‌سازی → مشاهده

اگرچه این ساختار در قرون هفدهم و هجدهم میلادی با اندیشمندانی چون فرانسیس بیکن و گالیله سرشناس شد، ولی ریشه‌های آن را می‌توان در اندیشه‌های متفکران پیشین، به‌ویژه در تمدن ایرانی، جست‌وجو کرد. یکی از سرشناس‌ترین این اندیشمندان، محمد بن زکریای رازی است که قرن‌ها پیش از بیکن، روش تجربی را در پزشکی، شیمی و فلسفه به‌کار گرفت.

1. زندگی و زمانهٔ رازی: رازی در ری زاده شد و در بغداد تحصیل کرد. او در کنار پزشکی، به فلسفه، کیمیا، نجوم و الهیات نیز علاقه‌مند بود. رویکرد انتقادی و عقل‌گرایانهٔ او، باعث شد تا در دورهٔ خلافت عباسی، هم مورد احترام و هم مورد مناقشه قرار گیرد. وی ریاست بیمارستان بزرگ بغداد را بر عهده داشت و شاگردان بسیاری تربیت کرد.
2. رویکرد تجربی رازی در پزشکی: رازی به مشاهدهٔ بالینی بیماران، مقایسهٔ داروها و ثبت نتایج درمانی شهرت داشت. در کتاب «الحاوی»، مجموعه‌ای گسترده از تجربیات پزشکی خود را گردآوری کرد. به‌ویژه در درمان بیماری‌های واگیردار، ازجمله آبله و سرخک، وی نخستین کسی بود که این دو بیماری را از یکدیگر تفکیک کرد. رازی معتقد بود که تجربه و مشاهده بر نقل قول از متون قدیمی (حتی جالینوس و بقراط) ارجحیت دارد.
3. آزمایش در شیمی و کیمیا: رازی در شیمی (که آن زمان به کیمیا موسوم بود) نیز به شیوه‌ای آزمایش‌محور عمل می‌کرد. او مواد شیمیایی را طبقه‌بندی کرد، وسایل آزمایشگاهی ساخت و فرآیندهایی همچون تقطیر و تبلور را به‌کار گرفت. آثار او بر شیمی‌دانان اروپایی در قرون وسطی تأثیرگذار بود.
4. عقل‌گرایی فلسفی و نقد ادیان: رازی عقل و خرد را مهم‌ترین ابزار انسان برای رسیدن به حقیقت می‌دانست. به‌گفتهٔ ابوریحان بیرونی، وی ادیان را ساختهٔ انسان و پیامبران را شیادانی می‌دانست که از نادانی مردم سوءاستفاده کرده‌اند. این نگاه، با آن‌که در روزگار خودش جنجال‌برانگیز بود، نشان از استقلال فکری و اتکای او به عقل و تجربه دارد.
5. مقایسه با ابن هیثم و بیکن: اگرچه ابن هیثم در قرن پنجم هجری در علم نورشناسی به‌شیوه‌ای دقیق‌تر به روش علمی پرداخت، اما رازی پایه‌گذار این رویکرد در جهان اسلام بود. در واقع، می‌توان او را نخستین متفکری دانست که روش علمی را—هرچند نه با این عنوان مدرن—در پزشکی و شیمی به‌کار بست. برخلاف بیکن که نظریه‌پرداز بود، رازی هم نظریه می‌ساخت و هم آن را در عمل می‌آزمود.

در نهایت نتیجه این‌که رازی از پیشگامان روش علمی در تاریخ جهان است. او با اتکا به عقل، مشاهده، تجربه و آزمون، مرز میان فلسفه و علم را ترسیم کرد و راهی نو به‌سوی دانش گشود. با این‌که در تاریخ‌نگاری غربی کمتر به نام او اشاره شده، ولی سهم او در بنیادگذاری دانش تجربی غیرقابل انکار است. احیای نام و جایگاه رازی، بخشی از بازخوانی نقش تمدن ایرانی‌ـ‌اسلامی در تاریخ علم جهانی است.

سرچشمه:

• الحاوی، محمد بن زکریای رازی

• سیر حکمت در اروپا، محمدعلی فروغی

• تاریخ علم، جرج سارتن

• Introduction to the History of Science, George Sarton

• Science and Civilization in Islam, Seyyed Hossein Nasr

• تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، احمد خدیوجم

• آثار ابوریحان بیرونی و مقایسهٔ گزارش‌های او دربارهٔ رازی

پیوست:

جدول مقایسهٔ مؤلفه‌های روش علمی در آثار رازی، ابن هیثم و فرانسیس بیکن

مؤلفه	رازی	ابن هیثم	فرانسیس بیکن
مشاهده مستقیم	✓	✓	✓
آزمون تجربی	✓	✓	✓
تکرار آزمایش	▣ (محدود)	✓	✓
فرضیه‌سازی	✓	✓	✓
رد نقل قول بدون آزمون	✓	✓	✓
دستگاه مفهومی روش‌مند	▣ (نیمه‌نظام‌مند)	✓	✓
اولویت عقل بر سنت	✓	✓	✓
تأکید بر روش علمی به‌مثابه نظریه	✗	▣	✓

نشانه‌ها: ✓ = وجود کامل؛ ▣ = وجود جزئی؛ ✗ = عدم وجود

______________________________________________________________

پی‌نوشت: فراتر از روش، در جست‌وجوی راز

گرچه ابوبکر محمد بن زکریای رازی را می‌توان از پیش‌گامان روش تجربی دانست، باید پذیرفت که او هیچ‌گاه «روش علمی» را به‌مثابه‌ٔ نظامی بسته و نهایی تلقی نکرد. برخلاف متفکران متأخر همچون فرانسیس بیکن که در پی تدوین و نظام‌مندسازی روش علمی بودند، رازی بیش از آن‌که به «ساختار» وفادار باشد، به خِرَد جست‌وجوگر باور داشت.

رازی عمیقاً به تجربه و مشاهده اهمیت می‌داد، اما هرگز اسیر آن نشد. او ذهنی پویا، باز، و بی‌پروا داشت که هم‌زمان به راز، شهود، و حتی جنون خلاقانه مجال بروز می‌داد.

او به‌گونه‌ای می‌اندیشید که گویی می‌دانست جهان تنها در آزمایشگاه خلاصه نمی‌شود؛ بخشی از حقیقت در شعر، رویا، اسطوره و سکوت نیز نفس می‌کشد. شاید اگر واژه‌ای همچون «حیرت فلسفی» را برای رازی به‌کار بریم، بی‌راه نگفته‌ایم.

هم‌چنان که شکسپیر، قرن‌ها بعد، از زبان هملت گفت:

«بسا چیزها در آسمان‌ها و زمین است، هوراشیو، که فلسفه‌ات به خواب هم نمی‌بیند.»

— ویلیام شکسپیر، هملت، پردهٔ اول، صحنهٔ پنجم

این جمله، به‌طرزی شگفت‌آور، با روح آزاداندیش و رازآمیز رازی هم‌آواست. او نیز می‌دانست که دانش بدون حیرت، خشک و بی‌جان است؛ و حیرت بدون دانش، کور و بی‌ثمر.

میان این دو، رازی راهی باز کرد که نه صرفاً علمی بود، نه صرفاً عرفانی؛ بلکه انسانی بود—آزاده، شکاک، و سرشار از میل به فهمیدن.