ادبیات فانتزی: ویژگی‌ها، کهن‌الگوها و زیرشاخه‌ها

 

ادبیات فانتزی، ژانری از ادبیات است، دارای گوهرهای بنیادین تخیل و جادو است که در دنیای واقعی یافت نمی‌شوند. داستان‌های فانتزی بیشتر از اسطوره‌ها، افسانه‌ها، فولکلور، داستان‌های عامیانه و دیگر منابع شگفت‌انگیز و جادویی الهام می‌گیرند. ادبیات و داستان‌های فانتزی می‌توانند برای خوانندگان در هر سنی جذاب باشند؛ به‌ویژه برای کودکان، که می‌توانند از داستان‌های خلاقانه و ماجراجویی که تخیل و کنجکاوی آنها را تحریک می‌کند لذت ببرند.

برخی از ویژگی‌های ادبیات فانتزی:

• صحنه بیشتر یک دنیای تخیلی یا نسخه‌ای از یک جهان قراردادی است که با واقعیت فرق دارد. این جهان قراردادی ممکن است تاریخ، جغرافیا، فرهنگ، سیستم جادویی، موجودات و نژادهای برجسته خود را داشته باشد. برای نمونه، مجموعه داستان‌های هری پاتر نوشته جی.کی. رولینگ در یک دنیای جادویی پنهان می‌گذرد که با بریتانیای امروزی همزیستی دارد.
• طرح داستانی دارای درگیری یا تلاشی است که قهرمان یا قهرمانان باید به آن وارد شوند و بر نیروهای مخالفش غلبه کنند یا کار مهمی را انجام دهند؛ بیشتر با کمک جادو یا همبستگان فراطبیعی. طرح همچنین ممکن است جستارهایی مانند نیکی در برابر بدی، کارهای قهرمانی، دوستی، وفاداری، دلیری، دادگری، چیستی و سرنوشت را بررسی کند. برای نمونه، سرگذشت نارنیا[m1]  اثر سی اس لوئیس ماجراهای چهار کودک را دنبال می‌کند که از دریچه‌ی یک کمد لباس جادویی وارد سرزمین جادویی نارنیا می‌شوند و به یک شیر (اصلان) کمک می‌کنند تا جادوگر سفید شیطانی را شکست دهد.

• کاراکترها بیشتر توانایی پیوند با خواننده، همذات‌پنداری و همدردی را دارند؛ بیشتر با توانایی‌ها یا نقش‌های ویژه‌ای که آنها را از سرشت همیشگی دیگر مردم جدا می‌کند. کاراکترها ممکن است انسان، حیوان، موجود افسانه‌ای یا ترکیبی از آنها باشند. کاراکترها همچنین می‌توانند در طول داستان رشد کنند، دگرگون شوند و درس‌های ارزشمندی بیاموزند و درنهایت خود راستینشان را پیدا کنند. برای نمونه، در هابیت‌ها اثر "جی آر آر تالکین" داستان بیلبو بگینز روایت می‌شود؛ هابیتی ترسو و آسوده که به گروهی از کوتوله‌ها می‌پیوندد تا گنج خود را از یک اژدها پس بگیرند و درنهایت به یک قهرمان بی‌باک و باهوش تبدیل می‌شود. 

 

مزایای ادبیات فانتزی برای کودکان:

·        نوآوری و توانایی‌های پردازش در ذهن و مغز را تقویت می‌کند، زیرا کودکان می‌توانند خود را در جهان‌ها و سناریوهای شگفت‌انگیزی که نویسندگان می‌آفرینند، فروببرند و داستان‌ها و امکانات خود را تصور کنند.

·        تفکر انتقادی و مهارت‌های حل مسئله را توسعه می‌دهد، زیرا کودکان می‌توانند از منطق و قواعد دنیای فانتزی پیروی کنند و بفهمند که شخصیت‌ها چگونه با چالش‌ها و معضلاتی که با آن‌ها روبرو می‌شوند، پیروزی میابند و آن‌ها را شکست می‌دهند.

·        واژگان و توانایی‌های زبانی و زبان شناسانه را افزایش می‌دهد، زیرا کودکان می‌توانند کلمات و عبارات جدیدی را یاد بگیرند که مخصوص جهان‌ها و ژانرهای فانتزی است و از زیبایی و قدرت داستان‌سرایی قدردانی کنند.

·        ارزش‌های اخلاقی، جنگ‌آوری، جوانمردی و پهلوانی را ترویج می‌کند، زیرا کودکان می‌توانند با کاراکترها و مبارزات آنها همذات پنداری کنند و از کارهای شرافتمندانه و انتخاب‌های آنها که مضامین و پیام‌های داستان‌ها را منعکس می‌کند، بیاموزند.

·        سرگرمی و لذت را فراهم می‌کند، زیرا کودکان می‌توانند هیجان و لذت داستان‌های فانتزی را تجربه کنند و از خواندن آنها لذت ببرند.

ادبیات فانتزی یک ژانر شگفت‌انگیز است که می‌تواند به راه‌های گوناگون الهام‌بخش و آموزنده برای کودکان باشد. با خواندن داستان‌های فانتزی، کودکان می‌توانند افق دید خود را گسترش دهند، توانایی‌های خود را کشف کنند و جادوی ادبیات را بیازمایند.

کهن الگوهای داستان‌های فانتزی کودکان کدامند؟

همان‌طور که پیشتر گفتم، داستان‌های فانتزی کودکان، داستان‌هایی هستند که شامل به نمایه های «جادو، تخیل و شگفتی» می‌شوند. آنها بیشتر از یک یا چند کهن‌الگوی داستانی پیروی می‌کنند؛ کهن‌الگوهایی که می‌توان آن‌ها را در طرح، ساختمان و ساختار داستان‌ها یافت و چگونگی کارکرد کاراکترها در داستان را نیز روشن می‌کنند.

در اینجا کهن‌الگوهای بنیادین در ادبیات فانتزی را بیان می‌کنیم:

§        چیرگی بر هیولا: قهرمان داستان برای شکست دادن یک نیروی شیطانی که آنها یا سرزمینشان را تهدید می‌کند، به پا می‌خیزد. داستان نمونه: هری پاتر، ماجراهای نارنیا و ارباب حلقه‌ها.

§        به‌سوی دارایی (گنج): قهرمان تهیدست، ثروت، قدرت یا همسری به‌دست می‌آورد، همه آن را از دست می‌دهد و باز پس می‌گیرد و درنتیجه در جایگاه یک فرد توانا رشد می‌کند. مانند داستان‌های «سندباد دریانورد، سیندرلا، علاءالدین، جوجه اردک زشت».

§        جستجو: قهرمان و همراهان برای به‌دست آوردن یک گنج، چیز جادویی یا مهم یا رسیدن به یک مکان ویژه، مسافرت جستجوگر خود را آغاز می‌کنند. آنها در این مسیر با به نبست ها و وسوسه‌هایی روبرو می‌شوند. مانند: جیسون و آرگونات ها، جزیره گنج، سیاره گنج، جادوگر شهر اوز، ماجراهای آلیس در سرزمین عجایب.

§        سفر و بازگشت: قهرمان داستان به سرزمینی غریب می‌رود و پس از غلبه بر تهدیدات آن یا آموختن درس‌های مهم، باتجربه برمی‌گردد. مانند گیلگمش، ادیسه، پیتر پن، سرگذشت نارنیا، شیر شاه.

§        کمدی: قهرمان داستان با سردرگمی و سوءتفاهم‌هایی روبرو می‌شود که اغلب شامل فهم و هویت اشتباه، لباس‌های مبدل یا مثلث‌های عشقی است. داستان با شادی و روشنی به‌پایان می‌رسد.

§        تراژدی: قهرمان داستان قهرمانی است با نقصی بزرگ یا اشتباهی جبران‌ناپذیر که منجر به سقوط او می‌شود. داستان باعث ترحم و ترس در مخاطب می‌شود.

§        تولد دوباره: قهرمان داستان یک فرد شرور یا معیوب (ضدقهرمان) است که با کمک یک مسافرت درونی یا بیرونی تغییر می‌کند، خود را نجات می‌دهد و در جایگاه یک قهرمان بازمی‌گردد. داستان اغلب شامل یک مربی، یک مرگ و رستاخیز یا یک تولد دوباره نمادین است. برای نمونه داستان‌های سرود کریسمس، یخ‌زده، دیو و دلبر دارای این آرک‌تایپ هستند.

اینها برخی از رایج‌ترین کهن‌الگوهای داستان‌های فانتزی کودکان هستند، اما تعداد بیشتری نیز وجود دارد. در اینجا تلاش کردم تا پرکاربردترین‌ها را به شما نشان دهم. همچنین کهن‌الگوهای ترکیبی نیز وجود دارند که ترکیبی از دو یا چند کهن‌الگو هستند.

چند نمونه از ادبیات داستانی و نمایشی کودکان در ژانر فانتزی که دارای این کهن‌الگوها هستند:

§        چیرگی بر هیولا: BFG یا «غول بزرگ مهربان»، کورالین، پرسی جکسون و المپیایی‌ها[m2] .

§        به‌سوی دارایی (گنج): ماتیلدا، شاهزاده کوچولو، چارلی و کارخانه شکلات سازی[m3] .

§        جستجو: سرگذشت نارنیا، داستان بی پایان، جادوگر شهر اوز[m4] .

§        سفر و بازگشت: آلیس در سرزمین عجایب، شیر شاه، پیتر پن.

§        کمدی: گربه با کلاه، دفتر خاطرات یک بچه بی‌رحم، راهنمای مسافرت به کهکشان[m5] .

§        تراژدی: پل به ترابیتیا، گسل ستاره‌های ما، جایی که سرخس سرخ رشد می‌کند[m6] .

§        تولد دوباره: باغ مخفی، سرود کریسمس، یخ‌زده[m7] .

برخی از زیرشاخه های بنیادین ادبیات فانتزی

ادبیات فانتزی ژانر وسیع و پرگونه‌ای است که زیرشاخه‌ها و زیرمجموعه‌های زیادی را دربر می‌گیرد.

فانتزی بالا یا حماسی: فانتزی که دارای یک دنیای قراردادی پیچیده، ژرف و پهناور است، اغلب با بازیگران بزرگی از کاراکترهای گوناگون همراه است، طرح آن در اندازه‌ای بزرگ است و تلاش‌های قهرمانانه فراوانی دارد. برای نمونه: ارباب حلقه‌ها، چرخ زمان، آواز یخ و آتش، هری پاتر.

فانتزی کم یا کوتاه: فانتزی که در دنیایی واقع‌گرایانه، تاریخی یا امروزی با بن‌مایه‌های کمترین یا ظریف، در جادو یا فراطبیعت روایت می‌شود. برای نمونه: سرگذشت نارنیا، تاریکی در حال افزایش است، پرونده‌های درسدن.

رئالیسم جادویی: فانتزی که بنمایه‌های واقع‌گرایانه و شگفت‌انگیز را به گونه‌ای ترکیب می‌کند که مرزهای بین واقعیت و تخیل را به چالش می‌کشد. مانند: صد سال تنهایی، خانه ارواح، بچه‌های نیمه‌شب.

شمشیر و جادو: فانتزی که بر ماجراهای یک قهرمان یا گروهی از قهرمانان متمرکز است که از جادو و سلاح برای مبارزه با نیروهای شیطانی استفاده می‌کنند، اغلب در یک محیط خشن و کشنده. برای نمونه: کانن بربر، ویچر، قانون اول.

فانتزی سیاه: فانتزی که عناصر ترسناکی مانند گورستان، جهان ارواح، مرگ، ترس و شیاطین را در خود دارد. برای نمونه: داستان کنستانتین، هانسل و گرتل، افسانه اسلیپی هالو، سندمن، داستان‌های خون آشام، برج تاریک.

افسانه‌های حیوانات: فانتزی که از حیوانات یا سایر کاراکتر‌های غیر انسانی برای انتقال یک درس اخلاقی یا یک تفسیر اجتماعی استفاده می‌کند. برای نمونه: واترشیپ دون، کلیله‌ودمنه، افسانه‌های ازوپ، مزرعه حیوانات.

قصه‌های پری‌وار: فانتزی که دارای کاراکترهای فولکلور مانند پریان، جادوگران، دیوها، جن‌ها، الف‌ها، غول‌ها و اژدها است و اغلب از یک طرح فرمولی مانند جست‌وجو، نفرین یا دگرگونی پیروی می‌کند. برای نمونه: دختر نان فروش، پادشاه رود طلایی، داستان سلطان مار.

برخی از زیرمجموعه‌های بنیادین ادبیات فانتزی کودک:

فانتزی کودکانه: فانتزی که برای کودکان نوشته می‌شود یا توسط کودکان خوانده می‌شود، معمولاً قهرمان‌های جوان، سبکی ساده و جذاب، و حس شگفتی و تخیل را دربر می‌گیرد. نمونه‌ها: آلیس در سرزمین عجایب، جادوگر شگفت انگیز شهر اوز، هری پاتر، مری‌پاپینز.

تقلید داستان پریان: فانتزی که اغلب با استفاده از طنز، کنایه یا فراداستان، قراردادها و مضامین افسانه‌ها را با طنز واژگون یا می‌پیچاند. مانند: عروس شاهزاده خانم، شرک، داستان واقعی سه خوک کوچک.

فانتستیک: فانتزی که عناصر رئالیسم و فانتزی را در هم می‌آمیزد و اغلب باعث ایجاد حس ابهام یا عدم اطمینان در مورد ماهیت واقعیت می‌شود. مانند: باجه تلفن شبح، کورالاین، اختراع هوگو کابرت.

آیین‌ها: فانتزی که در جامعه‌ای با قوانین سخت‌گیرانه آداب و رفتار، اغلب الهام‌گرفته از دوره‌ها یا فرهنگ‌های تاریخی و مفاهیم اجتماعی و سیاسی، جادو را بررسی می‌کند. برای نمونه: قلعه متحرک هاول، جاناتان استرنج و آقای نورل، امپراتور گابلین.

فولکلور (فرهنگ عامه): فانتزی که بر اساس یا الهام‌‌گرفته از اسطوره‌ها، افسانه‌ها و سنت‌های یک فرهنگ یا منطقه خاص است که اغلب دارای شخصیت‌ها، محیط‌ها و مضامین محلی است. مانند Mabinogion، خرس و بلبل.

گوتیک یا Gaslamp: فانتزی که در یک دوره تاریخی، معمولاً دوران ویکتوریا، اتفاق می‌افتد و عناصری از استیم‌پانک، گوتیک یا ترسناک را در خود دارد. برای نمونه: دستگاه‌های جهنمی، سه گانه بارتیمائوس، بی‌روح.

داستان ارواح: فانتزی که شامل حضور یا نفوذ روح‌ها یا دیگر موجودات فراطبیعی است و بیشتر حالتی از پادرهوایی، رمز و راز یا ترس ایجاد می‌کند. مانند: کتاب قبرستان، تسخیر خانه تپه، چرخش پیچ.

گریم‌دارک: فانتزی که دنیایی تیره و تار، خشونت‌آمیز و از نظر اخلاقی مبهم را به تصویر می‌کشد، اغلب با ضدقهرمانان، صحنه‌های گرافیکی و لحنی بدبینانه. مانند: بازی‌های گرسنگی، امپراتوری شکسته، جنگ خشخاش.

فانتزی سخت: فانتزی که از مجموعه قواعد منسجم و منطقی برای سیستم جادویی، جهان‌سازی و طرح داستان پیروی می کند، اغلب با رویکردی علمی یا عقلانی. برای نمونه Mistborn، The Kingkiller Chronicle، The Magicians.

Isekai یا ایسکای: فانتزی که شامل انتقال یا تناسخ یک شخصیت از دنیای واقعی به دنیایی دیگر است. مانند نارنیا.

ترسناک لاوکرافتی: فانتزی که تحت تأثیر آثار H. P. Lovecraft است که اغلب شامل وحشت‌های کیهانی، شرارت‌های باستانی و رازهای جنون‌آمیز می‌شود. مانند ندای کتولهو، سه‌گانه دستیابی جنوبی، کتابخانه در کوه چار[m8] .

دختر جادویی: فانتزی که یک قهرمان زن را نشان می‌دهد که قدرت‌های جادویی را اغلب با کمک یک طلسم یا مربی به‌دست می‌آورد یا کشف می‌کند و از آن‌ها برای مبارزه با شیطان یا تحقق یک سرنوشت استفاده می‌کند. نمونه: Sailor Moon، Cardcaptor Sakura، Madoka Magica.

میث‌پانک Mythpunk: فانتزی که اسطوره‌ها، افسانه‌ها و فولکلور را دوباره تجسم یا ترکیب می‌کند، اغلب با دیدگاهی پسامدرن، خرابکارانه یا متنوع. نمونه: ملکه ستاره‌دار، بی‌مرگ، خدایان جید و سایه.

فانتزی کاراگاهی: فانتزی که دارای یک کارآگاه یا بازپرس است که به پرونده‌های فراطبیعی و تاریک می‌پردازد. مانند: فایل‌های درسدن، لاک و کی، رودخانه‌های لندن.

فانتزی عاشقانه: فانتزی که بر رابطه عاشقانه بین شخصیت‌های اصلی تمرکز دارد، اغلب با عناصر ماجراجویی، دسیسه یا خطر همراه است. مانند: گرگ‌ومیش، سیرک شبانه، دادگاهی از خار و گل سرخ.

فانتزی علمی: فانتزی که ترکیبی از عناصر علمی‌تخیلی و فانتزی است و اغلب مرز بین جادو و فناوری را محو می‌کند یا هر دو را در یک جهان نشان می‌دهد. مانند جنگ ستارگان، تپه شنی، برج تاریک.

فانتزی شنمو: فانتزی که بر اساس یا الهام‌گرفته‌شده از اساطیر، فولکلور و مذهب چین است که اغلب شامل خدایان، شیاطین، جاودانه‌ها و هنرهای رزمی است. نمونه: سفر به غرب، مشکل سه بدنه، رام نشده.

اسپلترپانک Splatterpunk: فانتزی که خشونت شدید، غم و وحشت، اغلب با لحن نیهیلیستی یا متجاوزانه را نشان می‌دهد. مانند: دختری با همه هدایا، سربازان، کابین در انتهای جهان.

فراطبیعی: فانتزی که شامل حضور یا تأثیر پدیده‌های ماوراء‌طبیعی یا ماوراء‌الطبیعه مانند خون‌آشام‌ها، گرگینه‌ها، ارواح یا جادوگران است. مانند: دراکولا، ابزار فانی، چرخه کلاغ.

شمشیر و صندل: فانتزی که در یک دوره تاریخی یا اسطوره‌ای اتفاق می‌افتد، اغلب از یونان، روم یا مصر باستان الهام می‌گیرد و قهرمانان، جنگجویان، خدایان و هیولاها را در خود دارد. مانند: Clash of the Titans، Percy Jackson and the Olympians، The Kane Chronicles.

شمشیر و جادو: فانتزی که بر ماجراهای یک قهرمان یا گروهی از قهرمانان متمرکز است که از جادو و سلاح برای مبارزه با نیروهای شیطانی استفاده می‌کنند، اغلب در یک محیط خشن و کشنده. مانند: کانن بربر، ویچر، قانون اول.

توکوساتسو: فانتزی که بر اساس یا الهام گرفته از رسانه‌های ژاپنی مخصوصاً مانگا باشد و اغلب هیولاها، ابرقهرمانان یا ربات‌های غول‌پیکر را به نمایش می‌گذارد. مانند: برسرک، گودزیلا، اولترامن، پاور رنجرز.

فانتزی شهری: فانتزی که در یک محیط شهری معاصر یا مدرن اتفاق می‌افتد و اغلب شامل جهان‌های مخفی یا پنهان و نفرین‌شده، جوامع یا دسته‌هایی از موجودات جادویی یا فراطبیعی است. مانند: داستان‌های نایت‌ساید، هری پاتر، جادوگران، فایل‌های درسدن، هل‌بوی.

فانتزی وسترن: فانتزی که ترکیبی از عناصر ژانر وسترن و فانتزی است که اغلب شامل گاوچران‌ها، تفنگ‌داران، قانون‌شکنان و هیولاها می‌شود. مانند: برج تاریک، تاروت شش تفنگی، بیداری کرکس‌ها.

ویژوا Wuxia: فانتزی که بر اساس یا الهام گرفته از ادبیات هنرهای رزمی چینی است و اغلب قهرمانان، شرورها و درگیری‌هایی را نشان می‌دهد که از طریق هنرهای رزمی، شمشیر بازی یا جادو حل می‌شوند. نمونه: ببر خیزان، اژدهای پنهان، افسانه قهرمانان کندور، شهر جید.

---

 [m1]The Chronicles of Narnia

 [m2]The BFG, Coraline, Percy Jackson and the Olympians.

 [m3]Matilda, The Little Princess, Charlie and the Chocolate Factory.

 [m4]The Chronicles of Narnia, The Neverending Story, The Wizard of Oz.

 [m5]The Cat in the Hat, Diary of a Wimpy Kid, The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy.

 [m6]Bridge to Terabithia, The Fault in Our Stars, Where the Red Fern Grows.

 [m7]The Secret Garden, A Christmas Carol, Frozen

 [m8]The Call of Cthulhu,

The Southern Reach Trilogy,

The Library at Mount Char.